Pierwsze nowożytne spisy ludności przeprowadzano w krajach skandynawskich (np. w Szwecji w 1749 r.). W USA pierwszy spis odbył się w 1790 r., na ziemiach polskich w 1789 r., a w Rosji dopiero w 1897 r. Na początku XIX w. przeprowadzono też pierwsze spisy w Wielkiej Brytanii, Francji, Prusach i Austrii.
Pierwsze informacje liczbowe o ludności ziem polskich zaczęły się pojawiać już w średniowieczu m.in. w kronice Galla Anonima (ok. 1113-1116 r.) i bullach papieskich, a od XV w. także w księgach uposażeń biskupstw. Od XVI w. zaczęto wymieniać liczby mieszkańców w państwowych rejestrach podatkowych i lustracjach królewszczyzn, sporządzanych głównie dla celów fiskalnych i wojskowych. W okresie oświecenia – XVIII w. – kościelne spisy ludności przeprowadzane były przez biskupów.
Pierwszy spis ludności na ziemiach polskich był przeprowadzony na podstawie Konstytucji z 22 czerwca 1789 r. „Lustracya dymów i podanie ludności”, uzasadniającej przeprowadzenie spisu oraz formularza „Tabella ludności spisu 1789 r.”. Konstytucje uchwalił Sejm Czteroletni (1788–1792) na sesji 9 marca 1789 r. Dla uczczenia tego wydarzenia 9 marca jest świętem statystyki polskiej. Wyniki spisu z 1789 r. miały posłużyć do powzięcia uchwały w sprawie podatku przeznaczonego na pokrycie kosztów utrzymania stałej stutysięcznej armii. W spisie ujęto nie tylko liczbę ludności, ale także jej strukturę społeczno-zawodową. Chociaż spis ten, ze względu na jego charakter, nie objął stanów uprzywilejowanych, tj. szlachty i duchowieństwa, to jednak stał się podstawą szacunków obliczania zaludnienia Rzeczypospolitej końca XVIII w. przez dawnych i współczesnych historyków i statystyków. Inicjatorem uchwały Sejmu i autorem tabel statystycznych spisu 1789 r. oraz statystycznej metody wymiaru podatków na wojsko był poseł hrabia Fryderyk Józef Moszyński (1737–1818). Opracowania historyczno-demograficznego tego spisu dokonał w 2005 r. Kazimierz Latuch: Pierwszy spis domów i ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1789 r.
W 1808 r. i 1810 r. przeprowadzono na terytorium Księstwa Warszawskiego dwa powszechne spisy ludności. Badano wówczas – stosując odrębne formularze dla miast i wsi – stan ludności i jej strukturę demograficzną (płeć, wiek), wyznanie, sytuację zawodową oraz liczbę domów. Spisy miały objąć wszystkich mieszkańców Księstwa Warszawskiego. Chodziło głównie o ustalenie liczby ludności zdolnej do poboru do armii napoleońskiej. Pominięto jednak, zwłaszcza w 1808 roku, znaczną część ludności. Dlatego wyniki spisów budzą zastrzeżenia zarówno co do liczby ludności, jak i jej struktury. W celu opracowania materiałów spisowych powołano w Warszawie w 1810 r. Biuro Statystyczne podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Była to pierwsza centralna państwowa instytucja statystyczna na ziemiach polskich i jedna z pierwszych w Europie.
W zbiorach Centralnej Biblioteki Statystycznej znajduje się m.in. cenne cimelium autorstwa Józefa Kleczyńskiego z 1892 roku omawiające historię spisów ludności w Polsce.
W okresie zaborów ziemie polskie włączono w system spisów ludności państw zaborczych. Pierwsze wiarygodne wyniki spisów w zaborze pruskim uzyskiwano od 1840 r., a w zaborze austriackim od 1869 r. W zaborze rosyjskim jedyny spis ludności odbył się w 1897 r. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. spis realizował Główny Urząd Statystyczny (GUS). Pomimo zawieruch historycznych (np. utrata całego majątku instytucji po II wojnie światowej) i trudności losowych (jak ostre zimy), GUS zawsze starał się dostarczyć wiarygodnych, rzetelnych, niezależnych oraz wysokiej jakości danych spisowych.
W monarchii austro-węgierskiej – w skład której wchodziła Galicja – powszechne spisy ludności przeprowadzano w latach: 1857, 1869, 1880, 1890, 1900, 1910, zawsze w dniu 31 grudnia. Wyniki powszechnych spisów ludności w Cesarstwie Austro-Węgierskim z lat 1890,1900 i 1910 z danymi dla Galicji opublikowano w wydanych w 1912 roku przez Biuro Centralnej Komisji Statystycznej w Wiedniu dwóch zeszytach Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31.Dezember 1910. Rezultaty spisów ludności Galicji, które odbywały się w latach 1880, 1890, 1900 i 1910 drukowano w roczniku Ősterreichische Statistik i w Statystyce miasta Krakowa.
W państwie pruskim spisy ludności, w tym także ziem polskich pod zaborem pruskim prowadzono od 1816 r. do 1867 r. co trzy lata, następnie zaś od 1871 roku prowadzono spisy co 5 lat. Dane ze spisów ludności na ziemiach polskich z okresu zaborów posumowali w syntezie „Statystyka Polski” z 1915 r. Adam Krzyżanowski i Kazimierz Kumaniecki.
Spisy ludności w Królestwie Polskim w II połowie XIX w. przeprowadzane były z inicjatywy lokalnych władz administracyjnych. Różniły się one jednak znacznie organizacją ich przeprowadzania, zakresem tematycznym i metodami opracowywania wyników. Nie były to jednak spisy powszechne i nie odpowiadały normom zalecanym przez uchwały Międzynarodowego Instytutu Statystycznego. W Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim spis ludności zamierzano przeprowadzić już w latach siedemdziesiątych XIX w., jednak trudności finansowe i organizacyjne uniemożliwiły jego realizację. Pierwszy powszechny spis ludności przeprowadzono jednocześnie w Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim dopiero 9 lutego 1897 r. Był to jedyny spis powszechny dokonany w Królestwie Polskim aż do 1914 r. Wyniki tego spisu opublikowano w skali powiatów i miast, dla każdej z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego oraz odrębnie dla miasta Warszawy. W 1905 r. wydano publikację „Naselennyje mesta Rossijskoj Imperii” z wynikami pierwszego powszechnego spisu ludności Królestwa Polskiego 1897 roku.
Pierwszy powszechny spis ludności oparty na nowoczesnych zasadach przeprowadzono w niepodległej Polsce w 1921 r., jednak nie objął on Górnego Śląska, Wileńszczyzny i miejscowości, które nie zostały ostatecznie przyznane Polsce. Drugi powszechny spis ludności odbył się 1931 r. Spisy z lat 1921 i 1931 stały się okazją do integracji obywateli wokół odrodzonego państwa i służyły do zaplanowania budżetu na odbudowę wolnej Polski.
Pierwszy powszechny spis ludności w odrodzonej Polsce został przeprowadzony w 1921 roku według stanu o północy 30 września na dzień 1 października 1921 r. Nie zakończyła się jeszcze wówczas masowa repatriacja ludności; trwały także ogromne wewnętrzne migracje w kraju. Nie było definitywnie ustalonych granic państwa polskiego i dlatego np. część Wileńszczyzny i Górnego Śląska nie została objęta spisem. Potrzeby państwa polskiego przystępującego do odbudowy zintegrowanego organizmu społeczno-gospodarczego kraju po 123-letniej niewoli zdecydowały o tak szybkiej decyzji przeprowadzenia spisu. Imponuje do dnia dzisiejszego zakres tematyczny pierwszego spisu ludności. Jak dotychczas był to jedyny spis powszechny w historii Polski, w którym jednocześnie badano narodowość i wyznanie, a wyniki opublikowano dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości w odrębnych tomach dla każdego województwa. Wyniki spisu ludności 1921 roku opublikowano w 29 tomach obejmujących łącznie 6 mln informacji. Większość publikacji ukazała się 5 do 7 lat po spisie. Większość publikacji ze spisu 1921 roku wydano w polsko-francuskiej wersji językowej.
Przykładowe publikacje:
Pierwszy Powszechnych Spis Rzeczypospolitej Polskiej
Pierwszy Powszechnych Spis Rzeczypospolitej Polskiej – województwo Lubelskie Pierwszy Powszechnych Spis Rzeczypospolitej Polskiej – formularz i instrukcje spisowe
Analiza Wyników Spisu Mieszkań z 30 IX 1921
Podczas II powszechnego spisu ludności 1931 roku, podobnie jak w spisie 1921 roku, badano ludność ze względu na wyznanie i język ojczysty. Podstawowe opracowanie po spisie powszechnym ludności 1931 roku obejmowało zagadnienia mieszkań, gospodarstw domowych, ludności i stosunków zawodowych i zostało wydane dla wszystkich województw i największych miast Polski ( Warszawa, Kraków, Lwów, Wilno, Poznań i Łódź).
II Spis Powszechny – zdjęcie nr 1
II Spis Powszechny – zdjęcie nr 2
II Spis Powszechny – zdjęcie nr 3